در دایرة المعارف فارسی برای تعریف خاتم‌کاری آمده است که: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه به موزائیک، با مثلث‌های کوچک را خاتم‌کاری گویند. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»
این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم‌کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه‌گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد. در ایران پیش از ظهور اسلام گونه‌ای خاتم‌سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یک‌رنگ مکعب‌هایی به اضلاع چهار میلی‌متر می‌بریدند و با طرح‌های گوناگون روی صفحه‌ای نصب و میخ‌کوب می‌کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است. در حال حاضر منبری خاتم‌کاری شده با این روش در مسجد جامع عتیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می‌گذرد.
از نمونه‌های قدیمی خاتم‌کاری می‌توان به منبر خاتم‌کاری و سقف ایوان مسجد عتیق شیراز، درب‌های خاتم‌کاری قصر تیمور در سمرقند، درب‌های گل و بته شهر بخارا، درب‌های تالار کاخ گلستان، منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان، درب‌های خاتم‌کاری واقع در موزه شاه عبدالعظیم حسنی، اتاق خاتم‌کاری کاخ مرمر و تالار خاتم مجلس شورای ملی نام برد. در طول تاریخ، توضیح اینکه خاتم‌کاری چیست همیشه با کاربردهایش قابل توجیه است.
خاتم‌کاری یکی از اصیل ترین و زیباترین شاخه‌های صنایع دستی ایران می‌باشد که ساخت آن علاوه بر ذوق و نگاه هنری سازنده مستلزم صرف وقت، دقت و صبوری و شکیبایی می‌باشد. بر اساس نظر بیشتر کارشناسان آثار باستانی، میراث فرهنگی و صنایع دستی، شیراز را به عنوان خاستگاه این هنر و صنعت معرفی می‌نمایند، اما با توجه به علاقه و توجه شاهان سلسله صفوی به این هنر، اصفهان به قطب تولید و ترویج خاتم‌کاری و مهد صنایع دستی تبدیل گشت. لیکن هنوز عده‌ای بر این باورند که خاتم شیراز دارای ظرافت و جذابیت بیشتری نسبت به سایر مناطق تولید این آثار هستند.
در ساخت یک قطعه خاتم‌کاری شده از مواد عمدتا بومی زیاد استفاده می‌شود. انواع چوب شامل چوب‌های: گردو، آبنوس، عناب، نارنج، کبوده و … انواع استخوان مانند: استخوان عاج فیل، استخوان شتر و … و نیز مفتول‌های فلزی مثل: برنج، آلومینیوم و بعضا نقره. همچنین می‌توان از سریشم و لاک نیز به عنوان مواد و مصالح اولیه در ساخت خاتم‌کاری نام برد.
یک قطعه خاتم‌کاری شده مانند سایر محصولات صنایع دستی دارای ویژگی‌های خاصی است که مبین کیفیت و اصالت آن می‌باشد و خریداران محترم صنایع دستی باید هنگام تهیه آن به این موارد توجه و دقت کافی را بنمایند، هرچند که هم اکنون مجموعه‌های معتبری اقدام به تهیه و معرفی و فروش صنایع دستی ایران نموده‌اند که با فراهم نمودن فضایی جدید و متفاوت و با دسترسی آسان و البته امن و معتبر من جمله هفت گردون، خیال امر را برای خریداران بسیار راحت‌تر، سریع‌تر و مقرون به صرفه‌تر نموده‌اند و رونقی دوباره را برای بازار صنایع دستی ایران رقم زده‌اند. با این وجود لازم می‌نماید نکاتی را برای تشخیص یک خاتم‌کاری استاندارد و زیبا عنوان نمود.
در خرید خاتم به چه نکاتی توجه و دقت نماییم؟
- چون مبنای نقوش خاتم اشکال هندسی است، بالطبع زیبایی نهایی منوط به رعایت نظم در آنهاست. نظم هندسی، ریز نقشی و موزون‌تر و متقارن‌تر بودن خطوط در ساخت خاتم و نیز کاربرد فلز بیشتر در نقوش مثلثی خاتم
- دقت و ظرافت کار سازنده در چسباندن قطعات خاتم به سطح کار
- سطح زیر لاک و جلای خاتم کاملا صاف و بدون ناهمواری باشد.
- صاف بودن سطح خاتم، دقت در برش و نیز چیدمان و قرینه و موزون بودن نقوش
- استفاده زیاد از استخوان و مفتول‌های فلزی در سطح کم
- استفاده از چوب‌های ارزشمند و کم‌یاب در ساخت مثلث‌های خاتم نظیر چوب آبنوس و فوفل
- کوچک و ظریف بودن مثلث‌ها و استفاده کمتر از رنگ‌های شیمیایی در ساخت خاتم
- استفاده از طرح‌های غیر تکراری و پیچیده
- استفاده از چند ضلعی‌هایی که بیش از شش ضلع داشته باشند.
- پشت برش‌های خاتم دارای پوشش آستر و چسب مرغوب باشد.