دانش نامه

حکاکی روی چرم

مرور آثار، علائم، نوشته‌ها و کتیبه‌های دوران گذشته تاریخ ایران و نقوشی که در آثار باستانی دیده می‌شود، نشان دهنده این است که ایرانیان قدیم از چرم برای کفش و ابزارهای جانبی و لوازم دیگر استفاده می‌کردند.

از ابتدای قرن چهارم تا قرن نهم و دهم فصل نوینی در هنر کتاب‌سازی گشوده شد و چندین نوع جلد تزئینی ابداع گردید که اهم آنها جلدهای سوخت یا (سوخته) و معرق بوده است.

در زمان‌های دور، هنر نوشتن روی چرم وجود داشته است و شاید نتوان به طور دقیق قدمت این رشته را بیان کرد. روزگاری که هنوز کاغذ در اختیار انسان نبوده افرادی بودند که مطالب را روی چرم می‌نگاشتند و به نسل‌های بعد به یادگار می‌گذاشتند. نمونه بارز آن آیات قرآنی است که در صدر اسلام جهت ماندگاری بیشتر بر روی چرم نوشته شده است لذا می‌توان گفت که هنر قلم‌زنی روی چرم یکی از قدیمی‌ترین و جذاب‌ترین رشته از رشته‌های صنایع دستی بوده که متاسفانه به دلایلی به مرور زمان منسوخ و از بین رفته است.

اهمیت تولیدات چرمی در بین صنایع دستی تا حدودی مربوط به ساختمان فیزیکی آن می‌باشد، زیرا چرم ماده‌ای است که در طی جریان دباغی می‌توان آن را مانند مخمل، نرم کرد و یا با حرارت شدید فرم‌های گوناگون به آن داد.

مراحل آماده‌سازی چرم شامل خیساندن یا مرحله شستشو در حوضچه‌های مخصوص، مرحله مو زدایی یا آهک زنی، مرحله آهک‌ زدایی، مرحله لش زدایی، تمیز کردن رخ پوست، مرحله آنزیم دادن، دباغی کردن، آب‌گیری، تراش، ورقه کردن، جور کردن و قلم‌زنی روی چرم می‌باشد.

حكاكی روی چرم از نظر اصول كار و تكنيک، تشابه زیادی به قلم‌زنی روی فلز دارد. اين تكنيک شايد در خارج از كشور رواج بیشتری داشته باشد اما سابقه تاریخی آن بر روی جلدهای ايرانی هر چند با موتيف‌های محدودتر، كاملاً مشهود است. برجستگی‌ها و فرورفتگی‌های منقوش روی چرم به وسيله قلم‌های فولادی بر روی آن حک می‌شود.

حکاکی روی چرم با وسایل مختلفی انجام می‌شود که هر یک ویژگی‌های خود را دارد؛ اما می‌توان با ساده‌ترین ابزار ممکن یعنی یک وسیله‌ی نوک تیز تا پیشرفته‌ترین ابزار موجود یعنی دستگاه لیزر روی چرم حکاکی کرد.

چرم به دلیل قابلیت و خصوصیات آن با تکنیک‌های متعددی به کار می‌رود از جمله:

‎1- قالب‌گیری

‎2- بافت و دوخت

‎3- حکاکی و قلم‌زنی روی چرم

‎4- نقاشی روی چرم

‎5- سوخت و معرق چوب

‎6- گل‌دوزی روی چرم

‎7- باتیک روی چرم

امروزه نیز معدود هنرمندان قلم‌زن روی چرم ضمن احیاء این رشته فاخر، تابلوهای نفیس و ارزشمندی تولید و در اختیار هنردوستان عزیز قرار می‌دهند. کاربردهای این آثار به فراخور سلایق متنوع اشخاص متفاوت می باشد، ازجمله: اهدا به عنوان یادبود و کادو در مناسبت‌های گوناگون، استفاده برای تزئین داخلی منازل شخصی و ادارات، اهداء به عنوان جایزه و یادبود در سازمان‌های خصوصی و ادارات دولتی و …

چرم‌ها به طور کلی به دو دسته چرم مصنوعی و چرم طبیعی طبقه‌بندی می‌شوند که هر کدام موارد مصرف مخصوص به خود را دارند. چرم طبیعی از پوست حیواناتی مانند: بز، گاو، گوسفند، گاومیش و… ساخته می‌شود، در حالی که چرم مصنوعی از مواد شیمیایی به دست می‌آید.

‎صنعت چرم‌سازی یکی از صنایعی است که در صورت داشتن حمایت‌های کافی می‌تواند سبب اشتغال به کار بسیاری از افراد جویای کار شود و این محصول را می‌توان به کشورهای زیادی نیز صادر کرد و سود خوبی از این طریق به دست آورد.

چرم مصنوعی یک جایگزین ارزان قیمت‌تر نسبت به چرم طبیعی است که با استفاده از مواد شیمیایی نظیر پلی اورتان ساخته می‌شود و با مواد پلاستیکی پوشیده می‌شود. این نوع از چرم، شباهت زیادی به چرم طبیعی داشته و در نگاه اول نمی‌توان تفاوت چندانی را شناسایی کرد.

‎چرم گاوی در دسته محبوب‌ترین و رایج‌ترین انواع چرم‌های طبیعی است که در برابر پارگی و سوراخ شدن بسیار مقاوم است و استحکام کششی بالایی را دارد و عایق حرارتی خوبی نیز می‌باشد و نسبتا ارزان قیمت‌تر است.

چرم اصل یک محصول طبیعی است که معمولا گرما و دوام از ویژگی‌های خاص آن است

‎و البته با توجه به نوع چرم دارای چگالی و ساختار منافذ متفاوتی خواهد بود.

از بین انواع چرم، پوست گاو معمولا به دلیل کیفیت و مرغوبیت ساختار، در صنایع مختلف مثل مبلمان و پوشاک استفاده می‌شود.

‎این نکته را مد نظر داشته باشید که گرانترین چرم، مرغوب‌ترین و بهترین نیست، بلکه هر یک از انواع چرم‌های طبیعی معایب و مزایای خود را دارد و بنا به مراحل دباغی و آماده‌سازی، می‌تواند قیمت متفاوتی داشته باشد.

‎در نتیجه در هنگام خرید محصول چرمی انتخاب یک محصول باکیفیت و با قیمت واقعی گاهی دشوار خواهد بود.

‎در آخر باید بگوییم چرم یک متریال طبیعی و با ارزش است که می‌توان محصولات متنوعی را در حوزه صنایع دستی شامل شود.